საქართველოში ტოპონიმთა შესწავლის მოკლე ისტორია

ახუთის სახელის წარმოშობას ხალხური თქმულების ერთი ვარიანტით ხუთი ძმა ჯაიანს ტყეში გზა არევიათ, მერე ხუთივეს ერთმანეთი რომ უპოვიათ, აქ ტყე გაუკაფავთ და დასახლებულან. მეორე ვარიანტით ჯაიანების გვარიდან ვინმე ახუ, თავისი დიდი ოჯახით აქ დასახლებულა და ამიტომ შეურქმევიათ ახუს თი, ახუთი (ელიავა და სხვ. 1983:45). მესამე ვარიანტით ახუთი ნიშნავს „თავში მოვიწროებულ დახშულ ვიწრობს, მთებით გარშემორტყმულ ჩავარდნილ ტაფობს“ (ქობალია 2010:54). ამ მოსაზრებას იმოწმებს ვ. შენგელია (2013:207-210) და დ. შავიანიძე (2015:321-328). ო. სოსელიას მიხედვით ჯაიანები მე-15 საუკუნიდან წინაურდებიან, მათი გვარის უხუცესი ყოფილა ცოტნე ჯაიანი. ჩიქვანთა საგვარეულოს გადადიანებიდან ჯაიანები მე-18 საუკუნის პირველი ნახევრიდან დაქვეითებულან. ბ. ჯაიანის „ძველი ამბები“-ს ჩანაწერის მიხედვით შაქარა ჯაიანი მოუკლავთ და სწორედ მისი ძის ხუთი ვაჟი დასახლებულა ახუთის ტერიტორიაზე (სოსელია 1973:295). ამავე ჩანაწერით ხუთმა ძმა ჯაიანმა ხონის გზით აქ მოაღწია და მონანიების მიზნით ააგეს „ა ხუთი ჯაიანის ეკლესია“ (კვირტია 2019:330-331). 1621 წელს შესრულებულ აფხაზეთის საკათალიკოსო გამოსავალი მოსაკრებლების დავთრის მიხედვით, ჯაიანები ჩანან აფხაზეთში სოფელ ჭალაში (ჭლოუ, ოჩამჩირე) (დოლიძე 1970:434). კ. ოკუჯავას აზრით ჭალაში ნახსენები ტოპონიმი ნიჯაიანო უნდა იყოს ნაჯაიანო. მე-17-18 საუკუნეების მიჯნაზე აფხაზეთის მთებიდან მოწოლილი ხალხის ჯგუფის გამო მერაბ ჯაიანი მიმართავს კათალიკოს გრიგოლ ლორთქიფანიძეს დაასახლოს მისი ოჯახი ჯიქთუბანში (სამტრედია) (ოკუჯავა 2007:166).

უხუთი, იმერუხუთისა და უხუთის თემის ცენტრს წარმოადგენს. იგი მდებარეობს ვანის მუნიციპალიტეტში 23-ე კმ-ზე, იმერეთის სამხრეთ მთისწინეთში, მდ. კვინისწყლის (რიონის სისტემა) მარჯვენა მხარეს, ზღვის დონიდან 450 მეტრზე. უხუთი დაფიქსირებულია იმერეთის ტოპონიმთა ჩამონათვალში (აფრიდონიძე და სხვ. 2003:14).

შუხუთი მდებარეობს გურიის მხარეში, ლანჩხუთის მუნიციპალიტეტის ცენტრიდან 3-5 კმ-ის მანძილზე, ზღვის დონიდან 30 მეტრზე. სოფელს სამტრედია-გრიგოლეთის მაგისტრალის მონაკვეთი ორ უბნად – ზედა და ქვედა შუხუთად ყოფს. შუხუთს აღმოსავლეთით ესაზღვრება ნიგოითი, დასავლეთით ლაშისღელე, სამხრეთით აცანა და ჩრდილოეთით სახნავ-სათესი ფართობები. 2014 წლის აღწერის მიხედვით სოფელში ცხოვრობს 2100 ადამიანი. შუხუთი მდიდარია ისტორიულ-არქიტექტურული ძეგლებით. ახ.წ. მე-4-6 საუკუნიდან დაწყებული შემორჩენილია ციხე-ქალაქის, მთავარანგელოზის ეკლესიის და თერმული ტიპის აბანოს ნანგრევები, მოზაიკური იატაკის ნაშთებით და თიხის მილების რთული გაყვანილობით (Закарая, Леквинадзе 1966:120-135). შუხუთის ციხე შედიოდა მე-4-6 საუკუნის ეგრისის სამხრეთ-დასავლეთი თავდაცვითი, სასიმაგრო და სასიგნალო ციხე-სიმაგრეთა სისტემაში, რომელსაც ზოგიერთ სხვა ციხესთან ერთად გვიან შუასაუკუნეებამდე არ დაუკარგავს მნიშვნელობა (მურღულია 2012:45,75-76). შუხუთი წერილობით პირველად მოიხსენიება 1708 წლიდან. 1855 წელს რუსეთ-თურქეთის ყირიმის ომის დროს აქ მოხდა „შუხუთფერდის“ ბრძოლა (მეგრელიძე 1974; ბურჭულაძე 1960).

ოხუთი (აზერბაიჯანულად: Oxud, კირილიცით: Охут). სოფელი ოხუთი მდებარეობს აზერბაიჯანში, კავკასიის მთავარი ქედის სამხრეთ ფერდობზე, მდ. ქიშჩაის ნაპირზე, ქალაქ შაქის რაიონში, სოფელ გიშის სამხრეთით 6 კმ-ზე. ლ. ჭილაშვილს ოხუთი მეგრულ ტოპონიმად მიაჩნდა. ამიტომ საჭიროა შედარებით ფართო ისტორიულ ჭრილში განვიხილოთ.

მე-19 საუკუნეში რუსული მმართველობის დამყარების შემდეგ შაქის სახანო პროვინციად გადაკეთდა. მე-19 საუკუნის 50-იანი წლებიდან რუსულ წყაროებში ოხუთი უფრო ხშირად მოხსენებულია როგორც „Охут“ (Кавказский календарь 1856:343). 1848-1859 წლებში ოხუთი შედიოდა შაქის გუბერნიის გიუნეთის მაჰალაში, შემდე კი გარდაიქმნა ბაქოს, ხოლო 1867 წლიდან ელიზავეტაპოლის გუბერნიად. 1880 წელს კოხმუხთან ერთად შეიქმნა ოხუთის სასოფლო საბჭო, რომელიც მე-20 საუკუნის დასაწყისში აერთიანებდა ხუთ სოფელს (ოხუთი, ყარაბულაღი, გიში, ბალტალა, კაინარი). 1930 წლიდან ოხუთი შედიოდა ნუხის რაიონში, რომელიც 1969 წელს გადაკეთდა შაქის რაიონად. 1961 წლიდან ოხუთის სასოფლო საბჭოში შედიოდა ოხუთი, კოხმუხი, ბალტალი, გიში, ხოლო 1977 წლიდან კი შაქის რაიონის შემადგენლობაში მხოლოდ ოხუთი და კოხმუხი დარჩა. 2009 წლის აზერბაიჯანის საყოველთაო აღწერით ოხუთში ცხოვრობდა 4825 მოსახლე. ჩამოთვლილი პუნქტები წარმოადგენენ ყოფილი ჰერეთის აღმოსავლეთ ნაწილს (საინგილო). საინგილო დღევანდელი კახის, ბელაქნისა და ზაქათალას რაიონებით საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიულ მხარეს წარმოადგენდა და 1921 წელს ამიერკავკასიის გასაბჭოების შემდეგ საქართველოს და აზერბაიჯანის ხელისუფალთა შეთანხმებით 3984 მ² ფართობი აზერბაიჯანის საზღვრებში აღმოჩნდა. ტერმინი ინგილო მიჩნეულია მე-19 საუკუნეში წარმოშობილად და ერთ-ერთი ვარიანტით ახალ რჯულშეცვლილს ნიშნავს, როცა ქართველთა ნაწილმა იძულებით რჯული შეიცვალა.

იბერიისა და ალბანეთის პოლიტიკური, კულტურული და რელიგიური ურთიერთობის შესახებ მრავალი სამეცნიერო ნაშრომი არსებობს, მაგრამ მათგან გამოვყოფდით მიტროპოლიტ ა. ჯაფარიძის მონოგრაფიას, სადაც პლინიუსის მიხედვით მათ შორის ანტიკურ დროში საზღვარი გადიოდა მდ. ალიჯანჩაიზე ანუ ოკაზანზე გიშისწყლამდე. (ჯაფარიძე 2022:114). შემდგომ მათ შორის საზღვარი იცვლებოდა პოლიტიკური სიტუაციის მიხედვით. მე-11 საუკუნის 20-იან წლებში კახთა მეფემ კვირიკე III ჰერეთი დაიბრუნა და კახთა და რანთა სამეფოდ ჩამოყალიბდა. მე-15 საუკუნიდან ერთიანი საქართველოს დაშლისა და ირანის დაპყრობითი ომების შემდეგ, ჰერეთში ჩამოყალიბადა ალის სასულთნო და მარტო კახეთი დარჩა. ჰერეთი სხვადასხვა სახელებით არის ცნობილი. ქართულში ჰერეთ-რანის, არაბულ წყაროებში მოხსნებულია შაქის, სომხურში – ალუან-გვანკის, ბიზანტიურში ალუანის სახელით. მე-18 საუკუნის შემდგომ საინგილოს პოლიტიკურ-ადმინისტრაციული კუთვნილება საქართველოს საშინაო და საგარეო მდგომარეობამ გადაწყვიტა.

კახეთისა და მიმდებარე საინგილოს ტერიტორიების მაგალითზე ლ. ჭილაშვილმა გაანალიზა მთისა და ბარის პოლიტიკურ-ეკონომიკური და კულტურულ-იდეოლოგიური საკითხები. მისი აზრით ეს ურთიერთობა სამ ეტაპს მოიცავდა. პირველი ეტაპი გრძელდებოდა ადრე ბრინჯაოს ხანიდან ქართული ფეოდალური სახელმწიფოს ჩამოყალიბებამდე. ქრისტიანობის საბაბით ბარის მთაზე ძლიერი პოლიტიკური და კულტურულ გავლენით მთისწინეთსა და ხევებში აღმოცენებული ქალაქები და მსხვილი დასახლებები საეკლესიო მისიონერულ ცენტრებად იქცნენ. ასეთები იყვნენ ნათლისმცემელი, ნეკრესი, გავაზი, არეში, ლაკვისტი, მაჭი, ბოსტან ქალაქი, რუსთავი, კაკი, გიში. მეორე ეტაპზე ამიერკავკასიისა და მთის მნიშვნელოვანი ნაწილი ძლიერი ქართული ფეოდალური მონარქიის შემადგენლობაში შედიოდა ან ყმადნაფიცი იყო (ჭილაშვილი 1980:14-28). ავტორი ასევე იმოწმებს დაღესტნელი მკვლევარის აზრსაც, რომლის მიხედვით აქტიური საგარეო პოლიტიკის შედეგად ქართულმა სახელმწიფომ მთის მნიშვნელოვანი ნაწილი პოლიტიკურად აითვისა და ქართული კულტურა და დამწერლობა გაავრცელა (Атаев 1963:196-214). მთისა და ბარის ურთიერთობის მესამე ეტაპი ემთხვევა ჯერ ირანის და შემდგომ რუსეთის აგრესიულ, დაპყრობით პოლიტიკას, რომლის შედეგად მთის გარკვეული ნაწილი გადაემტერა ქართლ-კახეთის ბარს. ამიტომ ბელაქნის, კატეხის, მუხახის, ქურმუხის ხეობებში საჭირო გახდა ახალი გამაგრებების აშენება და გასასვლელების ჩაკეტვა. ასეთ ვითარებაში ზოგი ძველი ცენტრი დასუსტდა და ახალი დაწინაურდა, მაგალითად გრემი (ჭილაშვილი 1980:33-40).

არქეოლოგიური გათხრებით დადასტურდა, რომ ადრე შუასაუკუნეებში გაღმა კახეთის მთისწინეთში ყალიბდებიან სარწყავი სისტემით უზრუნველყოფილი, საეკლესიო ეპარქიებზე მიბმული სამიწათმოქმედო ერთეულები. აქ ასეთი სიახლეები ჩანს მე-4-6 საუკუნეებიდან ინწობა-მაჭის, ბელაქანის, კატეხის, მუხახის, ქურმუხის და გიშის ხევებში, სადაც დადასტურებულია მნიშვნელოვანი ქრისტიანული ხუროთმოძღვრული ძეგლები (Чубинашвили 1959:226; ჭილაშვილი1980:94-96). აქედან ყველაზე ცნობილია გიშის ეკლესია. დღეს უკვე ალბანური კულტურის ძეგლად გამოცხადებული გიშის ეკლესიის მოკლე ისტორია ასეთია. სომხური ვერსიით პირველი საუკუნეებიდან გიშის ქრისტიანული ეკლესიის დაარსება წმინდა ელისეს მიეწერება, შედეგ აქ უმოღვაწია მესროპ მაშტოცს (Каганкатватци 1861:7). ვახუშტის მიხედვით „გიში არს მთის ძირს, რომელი იყო საერისთაო წუქეთისა და ეკლესია დიდი გუმბათიანი, იჯდა ეპისკოპოსი, მწყემსი ელისენის, წუქეთისა, შაკიხისა…“ (ქც IV:539). სპეციალისტები გიშის მშენებლობა-აღდგენის ორ ეტაპს გამოყოფენ. მე-6-11 საუკუნეში ქართულს და მე-19 საუკუნეში სომხურს. ხახანაშვილის ცნობით მე-19 საუკუნეში ეკლესიის გუმბათი სომხებს გადაუკეთებიათ და თავიანთ სალოცავად გაუხდიათ (Хаханов 1897:30). მე-7 საუკუნეში ქართლის მეფე არჩილის მიერ შედგენილი რიგითობის სიით გიშის ეპისკოპოსისთვის გამოყოფილი იყო მე-13-ე ადგილი (ჭიჭინაძე, ელ-სტატია). „განგება დარბაზობისა“-ს მიხედვით აღმოსავლეთ საქართველოს ეპისკოპოსთა შორის გიშელი რიგით 35-ე იყო (მუსხელიშვილი 1978:173).

ლ. ჭილაშვილი ადრე შუასაუკუნეებიდან მოყოლებული მიმოიხილავს ჰერეთ-საინგილოში განვითარებულ პოლიტიკურ ვითარებას და დაწვრილებით განიხილავს იქ არსებულ ტოპონიმებს. ასეთებად მიიჩნევს ჩრდილოეთ კავკასიური და ქართულისთვის დამახასიათებელ ხი დაბოლოებიან და უდავოდ ქართულ ტოპონიმებს ნასოფლარ ზანას და საკენს კაკის რაიონში, აზნაურის ჩრდილოეთით ადგილ ჩოჩხალუს, დადიანის მთას, წერეთლის ტახტს, ვაშლოვანს, ხოლო ლეკითი, ლაქითი და ლექართის მოშველიებით არ გამორიცხავდა აქ ადრე ზანური-მეგრული ფენის არსებობას. ოხუთი ლ. ჭილაშვილს მეგრულ ტოპონიმად მიაჩნდა, გამოყოფდა რა ო-ს ქართულ სა-ს დარ წინსართად. ამ მოსაზრებას ამაგრებდა ტოპონიმებით ა-ხუთი, შუ-ხუთი და ლანჩ-ხუთი. ჩვენ არ გამოვრიცხავთ ტოპონიმ ოხუთის მეგრულობას, მაგრამ ვერ დავეთანხმებით ავტორს მოხმობილი პარალელებიდან ასე დამაჯერებლად წინსართების გამოყოფაში. ამასთანავე საყურადღებოა ავტორის მოსაზრება ღვთაება კოპალადან ალბანური კაბალას წარმომავლობის შესახებ (ჭილაშვილი 1980:24-27,197,201-202). ტოპონიმ ოხუთის ქართულობის ჭილაშვილისეულ მოსაზრებასთან ერთად ჩვენ შევეხებით გ. გეიბულაევისა და ა. ომარაშვილის მონოგრაფიებს, რომლებშიც ძვ.წ. პირველი ათასწლეულის მეორე ნახევრიდან მოყოლებული განხილულია ალბანეთ-აზერბაიჯანისა და ჰერეთ-სანგილოს ისტორია-ონომასტიკის მნიშვნელოვანი საკითხები. სამწუხაროდ გ. გეიბულაევის აზერბაიჯანის ისტორია-ტოპონიმიკისადმი მიძღვნილ მონოგრაფიაში ოხუთი საერთოდ არ არის ნახსენები, ხოლო საქართველოსთან მიმართებაში გამოთქმულ ცალკეულ ტენდენციურ შეფასებებს ამჯერად არ განვიხილავთ (Гейбулаев 1986). ა. ომარაშვილი უფრო მეტ ყურადღებას ამახვილებს ჰერეთ-საინგილოს ისტორია-ტოპონიმიკაზე, თუმცა სამწუხაროდ სხვა ტოპონიმების გვერდით ოხუთი მე-19 საუკუნემდე არ ჩანს. ავტორი ოხუთზე სავარაუდოდ იმეორებს ლ. ჭილაშვილის მოსაზრებას და პარალელებად იგივე მაგალითები მოჰყავს (ომარაშვილი 2017:232).
ხუთი (რუსულად Хуты, ან Хути, ლაკურად Ххут). სოფელი ხუთი მდებარეობს დაღესტნის რესპუბლიკაში, ლაკის რაიონში, ხურინის სოფლის საბჭოს შემადგენლობაში, ყაზიყუმუყის ყოისუს, მდინარე ხუტრალნეხის მარცხენა ნაპირზე, სოფელ ყუმუხიდან ჩრდილო-დასავლეთით 12 კმ-ზე, ზღვის დონიდან 1750 მ. სიმაღლეზე. ხუთის სოფლის საბჭო ჩამოყალიბდა 1921 წელს ყაზიყუმუყის ოლქის მუღარის ნაწილში. 1922 წლიდან იგი ლაკის ოლქში შედიოდა, რომელიც გაუქმდა 1928 წელს. 1973 წლიდან ხუთი შედის ხურინის სოფლის საბჭოში. ხუთი ნიშნავს მეხუთე სოფელს ყუმუყიდან. გადმოცემით მე 9-10 საუკუნეებში ისლამის გავრცელებისას აული დაუარსებია იემენელ არაბებს (Булатгаджиевна 2008).

ხუთი, ხუთის მთები მდებარეობს ისტორიული დიდ სომხეთის ტურიბერანის პროვინციაში, თანამედროვე თურქეთში, ბითლისის ჩრდილო-დასავლეთით. ხუთი მთაგორიანი, ტყიანი ძნელად შესაღწევი ტერიტორია, სადაც ცხოვრობდა უხეშ, გაუგებარ ენაზე მოსაუბრე, მრისხანე ზნის, დაუმორჩილებელი და თავისუფლების მოყვარე ხალხი. ასეთი ხასიათის გამო მათ ეძახდნენ ხუთებს, რომელთა სახელი მთებზეც გადავიდა. ხუთ ნიშნავს წინაღობას, დაბრკოლებას, დაბრკოლების ლოდს (Мелик-Оганджанян 2006:66). ტერიტორია ბაგრატ ბაგრატუნის მეფობის დროს (826-851 წლები) შედიოდა ტარონის სათავადოში. 851 წელს ბაგრატის ძმისშვილის ოვნანან ხუთელის მეთაურობით აჯანყდნენ არაბთა ხალიფის ნაცვლის ჰუსეინ იბნ მუჰამედის წინააღმდეგ, რომელიც შეიპყრეს და მოკლეს. სომხური ენის კლასიფიკაციით ჯერ კიდევ სტეფანოს სივნიელმა გამოყო ქორჩაული, ტაიური, ხუთის, მეოთხე სომხური, სპერის, სიუნის და არცახის დიალექტები (Мелик-Оганджанян 2006).
შუხუთი (Şuhut ოტომან-თურქულად شهود Şuhūd). ჩვენი აზრით თურქული ჰ ქართულად ხ-თი უნდა გადმოიცეს. ქალაქი შუხუთი მდებარეობს თურქეთის რესპუბლიკაში აფიონყარაჰისარის პროვინციაში, ზღვის დონიდან 1151 მეტრზე. შუხუთის რაიონი (თურქ. ილჩე), რაიონული ცენტრის გარდა შედგება ექვსი საქალაქო და 31 სასოფლო დასახლებისაგან, რომლის ფართობია 983 კმ²-ია. 2000 წლის აღწერით შუხუთის რაიონის 39.421 მოსახლიდან 12.625 ცხოვრობს ქალაქ შუხუთში.

ძვ.წ. მეორე-პირველი ათასწლეულის მიჯნიდან დღევანდელ შუხუთის ადგილზე იყო ქალაქური დასახლება Synnada, რომელსაც ბერძნულ-რომაული ეპოქიდან ახსენებენ პლატონი, პლინიუსი, ციცერონი. აღსანიშნავია რომ შუხუთის ჩრდილო დასავლეთით, 29 კმ-ში მდებარეობს აფიონყარაჰისის პროვინცია. იგი ცნობილი იყო იისფერ ლაქიანი და ძარღვებიანი თეთრი მარმარილოს კარიერებით, რომელიც განსაკუთრებით ფართოდ გამოიყენებოდა ბერძნულ-რომაულ სამშენებლო არქიტექტურაში იმპერატორების ავგუსტუსის, ტრაიანეს, ადრიანეს ზეობის დროს სვეტების, კედლებისა და იატაკის მოპირკეთებაში. მარმარილოს ეს ჯიში ცნობილი იყო Domician lapis სახელით. იმპერატორების სახელზე მოჭრილ მონეტებზე ყაყაჩოს გამოსახულება მიანიშნებს აქ ოპიუმის ფართო წარმოებაზე. დღევანდელი აფიონყარაჰისარს წერილობითი წყაროებით ხეთების სამეფოს შემადგენლობაში Hapanuva, ბიზანტიელთა მმართველობაში Akroion, ხოლო 710 წლიდან ბიზანტიელების არაბებზე გამარჯვების აღსანიშნად Nikopolis-გამარჯვების ქალაქი დაერქვა. შემდეგ ვითარება შეიცვალა და 1071 წლიდან ბიზანტიელებზე ოსმალების გამარჯვების შემდეგ ჯერ Karahisar, ხოლო 2004 წლიდან თურქეთის პარლამენტის გადაწყვეტილებით შემოკლებული აფიონის ნაცვლად დაერქვა Afyonkarahisar, რაც ოპიუმის შავ ციხეს ნიშნავს (Eyice 1973:303-307).

გადმოცემით დღევანდელი შუხუთის ადგილზე ძვ.წ. 1180 წელს Synnada ტროას ომის მონაწილე ფრიგიელმა აკამასმა დააარსა. რომაულ ეპოქაში ეს ადგილი მარმარილოს კარიერების წარმოებით დაწინაურებული, გამაგრებული ქალაქი იყო. ბოლოს ანატოლიასა და ბიზანტიაზე ოსმალეთის საბოლოო გაბატონების შემდგომ დაიწყო ადგილობრივი მართლმადიდებელი მოსახლეობის ისლამიზაცია, ქალაქებისა და დასახლებების სახელების თურქულ ლექსიკაზე მორგება ან გადარქმევა. ვარაუდობენ, რომ 1219 წლის მოვლენებთან დაკავშირებით Synnada-ს შუხუთი დაერქვა ცენტრალური აზიის სამხრეთიდან ადრე დაძრული თურქმანული მომთაბარე მეცხვარეების ერთ-ერთი შტოს აკინის ტომის ჯარისკაცის შეიხ ომარ ეფენდი შუჰუდის სახელის მიხედვით (Mitchell 2015).

მთა უხუდი (არაბულად: جَبَل أُحُد, ლათინურად: Jabal Uḥud). წმინდა მთა საუდის არაბეთში, ქალაქ მედინიდან ჩრდილოეთით 5 კმ-ში, ზღვის დონიდან 1077 მეტრზე მდებარეობს. დღეს უხუდის მთა შედის ქალაქის მონახაზში და პირველ რიგში ცნობილია იმით, რომ აქ მთისწინა ხეობაში 625 წლის 23 მარტს გაიმართა მეორე ბრძოლა წინასწარმეტყველ მუჰამედის მიმდევარ მედინას მუსულმანებსა და ყურაიშ მექელებს შორის აბუ სუფიან იბნ ჰარბის ხელმძღვანელობით. მექელებს, წინა 624 წელს ბადრის ბრძოლაში მარცხის გამო, სურდათ რევანში. მუსულმანები რიცხობრივად მეტნი იყვნენ, თავიდან უპირატესობა მოიპოვეს, მაგრამ მათმა ნაწილმა იჩქარა და დამარცხდნენ. მუჰამედი დაიჭრა, მისი 70 თანამებრძოლი და ბიძა ჰამზა იბნ აბ ალ მუთალიბი ბრძოლის ველზე დაეცა. გამარჯვებულებმა არ სდიეს დამარცხებულებს, დაბრუნდნენ მექაში და თავიანთი პირველი და უკანასკნელი გამარჯვება გამოაცხადეს. ამ ბრძოლას მუჰამედის მიმდევრებში თავიდანვე დიდი გამოხმაურება მოჰყვა. დღეს სპეციალურად შექმნილი უხუდის რაიონი ისლამის მიმდევრებში დიდი პოპულარობით სარგებლობს. აქ უხუდის მეჩეთთან ერთად არის უხუდის ბრძოლის 70 წამებულთა მემორიალური სასაფლაო, რომელთა სანახავად სხვადასხვა ქვეყნიდან უამრავი ტურისტი ჩამოდის და ასევე იმართება შეჯიბრება კლდეზე ცოცვაში. არაბულ სამყაროში სახელ უხუდს სხვადასხვა სპორტული გუნდი ატარებს. მთის სახელწოდებაზე, რომელსაც ამ ბრძოლამდე ანქადი ერქვა, სამი თქმულება არსებობს: 1. უხუდი არაბულად ნიშნავს „ერთს“და მიუთითებს ალაჰის ერთიანობაზე; 2. თავისი გეოლოგიური აგებულებით, სხვადასხვა წიაღისეულის სიმდიდრითა და დანარჩენი მთებისგან განცალკევებულობით აღნიშნავს მთის უნიკალურობას; 3. მთაზე ცხოვრობდა ვინმე ბუმბერაზი უხუდი (იხილეთ ვებ-გვერდი: https://thepilgrim.co/mount-uhud/).